"Tu stoję, inaczej nie mogę"

Początki
Początki Polonistyki na naszej uczelni sięgają roku 1961, gdy cały Wydział Polonistyki Instytutu Nauczycielskiego w Nowej Wilejce przeniósł się do Wileńskiego Państwowego Instytutu Pedagogicznego. Pierwsza grupa polonistów mury uczelni na Zwierzyńcu opuściła w 1964 roku. Od tego czasu wykształcenie polonistyczne w tej placówce otrzymało prawie 2000 osób. 
Placówka przetrwała wiele przeobrażeń restrukturyzacyjnych: zmieniały się wydziały, w których skład wchodziła, władze, a nawet nazwy tej uczelni, gdzie pod różnymi szyldami funkcjonuje od wielu lat.
Założycielem i wieloletnim dziekanem wydziału (a następnie prodziekanem, gdy Polonistykę w 1969 roku dołączono do Wydziału Języków Obcych) był Włodzimierz Czeczot – z ogromnym wyczuciem, taktem i mądrością sprawował pieczę nad nią w ciągu 27 lat. Były to lata owocnej pracy, charakteryzujące się pewną stabilizacją i spokojem. 
Razem z Dziekanem Czeczotem zespół pracowników Polonistyki tworzyli inni niezapomniani wykładowcy Katedry Języka i Literatury Polskiej: Genadiusz Rakitski – wieloletni kierownik katedry, wielki autorytet wśród braci studenckiej, mądry, dowcipny, acz surowy wykładowca; po nim kierownictwo na kilka lat objęła dr Anna Kaupuż – osoba skromna, choć o rozległej erudycji, dociekliwości naukowej i wysokiej kulturze osobistej; jeszcze później kierownikiem katedry, a także dziekanem i prodziekanem, mającym w swej pieczy studia polonistyczne była Maria Niedźwiecka, elokwentna wykładowczyni literatury, dzieląca się ze studentami dowcipem i nieprzeciętnymi spostrzeżeniami; przez długie lata pracowały też wykładowczynie Margarita Lemberg – człowiek wielkiego serca, Irina Kaszkarowa – energiczna i radosna językoznawczyni oraz Helena Gustin.
Znacznie później do tego grona dołączyły: Ludmiła Siekacka (dzisiejsza wybitna polonistka Gimnazjum im. A. Mickiewicza) i nieżyjąca już Barbara Kalėda, które pracowały tu do roku 1983. Nie można nie wspomnieć o przesympatycznej życzliwej laborantce Pani Frani – Franciszce Tyszkiewicz, cieszącej się wielkim zaufaniem i sympatią wśród studentów i wykładowców.
Większość tych wykładowców na całe swoje życie związała swój los z naszą Polonistyką. Jako pierwsza odeszła pani Irina Kaszkarowa – w roku 1990, potem ze smutkiem żegnaliśmy kolejno wszystkich pozostałych. Najdłużej, do 2005 roku, była wśród nas Pani Maria Niedźwiecka. Tak przeszedł do historii ten pierwszy etap, nie stało tych, którzy tworzyli i pielęgnowali Polonistykę od samego jej zarania. 

Absolwenci
Studia polonistyczne przez wszystkie minione lata były ważnym ośrodkiem, gdzie po wojnie tworzyła się nowa polska inteligencja na Litwie. Absolwenci Polonistyki znajdowali zatrudnienie i dziś pracują w szkołach polskich na Litwie i za granicą, również jako nauczyciele akademiccy, pracownicy różnych instytucji kulturalno-oświatowych, samorządowych, jako przewodnicy wycieczek, dziennikarze radiowi i telewizyjni, tłumacze, redaktorzy gazet polskojęzycznych. Chciałabym przytoczyć nazwiska, ale mam świadomość, że nie sposób jest przywołać wszystkich, którzy na to zasługują. Jednakże nawet tych kilkadziesiąt, których nie mogę tu nie przywołać, niech będą świetną ilustracją, jak różne drogi życiowe obierają nasi absolwenci, jak sukcesywnie pracują w dążeniu do celu, jak treściwie i szeroko potrafili zastosować wykształcenie i potencjał osobisty, aby w różny sposób pielęgnować słowo i kulturę polską na Litwie.
Wymienię więc przykładowo nazwiska – Michał Mackiewicz – poseł na Sejm Republiki Litewskiej, prezes Związku Polaków na Litwie; Zdzisław Palewicz – mer rejonu solecznickiego, prezes Solecznickiego Oddziału Rejonowego ZPL; Lilia Andruszkiewicz – kierownik Wydziału Oświaty rejonu wileńskiego; ludzie pióra – dziennikarze, publicyści, poeci albo autorzy książek Henryk Mażul, Romuald Mieczkowski, Alwida Bajor, Łucja Brzozowska, Helena Gładkowska, Janina Lisiewicz, Helena Ostrowska, Liliana Narkowicz, Zygmunt Żdanowicz, Alina Lassota, Barbara Sosno, nieżyjący już Jadwiga Kudirko, Halina Jotkiałło, Jerzy Surwiło i wielu innych; ludzie, którzy odnaleźli powołanie i realizują swe talenty na niwie kultury – prezes Centrum Kultury Polskiej na Litwie im. St. Moniuszki Apolonia Skakowska, reżyser i kierownik Polskiego Studia Teatralnego w Wilnie Lilia Kiejzik, założycielka i prezes Polskiej Galerii Artystycznej w Wilnie Wanda Mieczkowska, kierownik Muzeum Władysława Syrokomli w Borejkowszczyźnie Helena Bakuło, specjalista Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej Krystyna Marczyk; naukowcy i nauczyciele akademiccy Irena Mikłaszewicz, Regina Jakubenas, Anna Adamowicz, Michał Treszczyński, Walentyna Krupowies; ksiądz Tadeusz Jasiński. 
Należałoby tu dodać pokaźną listę wielu dyrektorów szkół i innych placówek oświatowych, wspaniałych nauczycieli polonistów, autorów podręczników szkolnych, nauczycieli innych przedmiotów. Długo by wymieniać. Nie przypisujemy bynajmniej sobie ich zasług ani osiągnięć. Przez to wyliczenie pragnę jedynie pokazać, jak wielu ludzi sukcesu ukończyło nasze studia i jak ambitne, pracowite, wielostronnie uzdolnione i charyzmatyczne osoby gromadziła Polonistyka na przeciągu całej swojej historii.

Okres "Instytutu Pedagogicznego"
Wróćmy do historii. Początkowo Polonistyka w Wileńskim Państwowym Instytucie Pedagogicznym funkcjonowała jako Katedra Języka i Literatury Polskiej, a także jako odrębny Wydział Polonistyczny. Dopiero od 1969 roku – została w składzie Wydziału Języków Obcych. W tym układzie funkcjonowaliśmy wiele lat. 
Po odzyskaniu niepodległości przez państwo litewskie – w roku 1990 próbowano stworzyć Wydział Humanistyczny Wspólnot Narodowych Litwy, jednak szybko on przestał istnieć. Zarówno sędziwą już wówczas 30-letnią Polonistykę, jak i nowo powstałą białorutenistykę złączono z byłym Wydziałem Języka Rosyjskiego i Literatury i w ten sposób w roku 1991 powstał Wydział Slawistyczny. Od tego czasu dziekanem dla polonistów zostaje i jest nim do dziś filolog rusycysta profesor Gintautas Kundrotas. 
W Katedrze stopniowo zachodzi wymiana kadry profesorskiej – na zmianę zasłużonym wykładowcom przychodzą młodzi, przeważnie absolwenci tejże Polonistyki. Wielkim wsparciem stały się wykłady profesorów z Polski, którzy przyjeżdżali na naszą uczelnię na dłuższy czas. Jako pierwsza uczyniła to Pani Profesor Alicja Nagórko z Uniwersytetu Warszawskiego (później profesor Uniwersytetu im. Humboldtów w Berlinie), prowadziła zajęcia z językoznawstwa w ciągu 2 lat. Następnie – Pani Profesor Teresa Friedelówna z Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu, Pani doktor Urszula Burzywoda z Uniwersytetu Śląskiego i inni.
Przez wszystkie lata w omawianym okresie – tzw. "okresie Instytutu Pedagogicznego" realizowano programy studiów o dwu specjalnościach. Jako dodatkowy kierunek był początkowo język rosyjski, a następnie inne: historia, geografia, pedagogika, wychowanie fizyczne, w późniejszych latach – biologia, technologie, informatyka czy język litewski. Praktyka studiów dwukierunkowych przetrwała aż do reformy szkolnictwa wyższego w 1992 roku.

Początek zmian
W 1992 roku uczelnia stała się uniwersytetem – odtąd był już Wileński Uniwersytet Pedagogiczny. Katedra Języka i Literatury Polskiej nadal funkcjonowała w składzie Wydziału Slawistyki, aż do 2009 roku. Było to więc kolejne 17 lat stabilnej, konsekwentnej pracy na niwie naukowej i dydaktycznej. Z pozycji władz dziekańskich Pani Prodziekan Maria Niedźwiecka, potem – Prodziekan Romuald Naruniec dbali o tok studiów polonistycznych, w Katedrze zaś przez 13 lat władzę sprawowała Halina Turkiewicz, a od 2004 roku – Irena Masojć.
Od roku 1992 zmieniła się nie tylko nazwa uczelni. Zmiany zachodziły też w programach i w organizacji studiów. Te, jak i wszędzie w Europie, zaczęły być dwustopniowe. Na polonistyczne składały się 4-letnie bakalarskie oraz 2-letnie magisterskie. Studia magisterskie na filologii polskiej osiągnęły dość wysoki poziom, powstało wiele interesujących z punktu widzenia naukowego prac, zawierających autentyczne badania młodocianych filologów. Studia magisterskie nie przetrwały jednak do dziś – zostały zamknięte w 2013 roku z braku finansowania, a ostatni absolwenci otrzymali dyplom magistra filologii polskiej w roku 2014.
Patrząc dziś na omawiany etap dziejów, możemy stwierdzić, że był to dobry dla nas okres. Studia początkowo były bezpłatne, a po wprowadzeniu opłat czesne było niezbyt wysokie, stąd Polonistyka cieszyła się dużą popularnością wśród młodzieży. Od końca lat 90. liczba studentów na niej znacznie wzrosła (np. w 2004 roku na pierwszy rok studiów przyjęto 42 osoby, ogółem na studiach dziennych i zaocznych studiowało około 220 osób) – ten stan trwał aż do roku 2008.

Zmiany
Wówczas to liczba studentów nagle zaczęła się zmniejszać. Proces ten przede wszystkim wiązał się z realizowaną na Litwie od 2008 roku reformą szkolnictwa wyższego, która wprowadziła nowy tryb finansowania studiów oraz bardzo wysokie opłaty za nie – na przykład czesne na studiach filologicznych ze specjalizacją nauczycielską wynosi obecnie 1124 euro za semestr. Finansowanie zaś państwa litewskiego na podstawie wyników egzaminów maturalnych otrzymują tylko najlepsi absolwenci i przynoszą je na wybrane przez siebie kierunki.
W wyniku zmniejszania się liczby studentów nie tylko na Polonistyce, lecz także na innych kierunkach, w 2009 roku Wydział Slawistyki złączono z Wydziałem Języków Obcych i w ten sposób Polonistyka znalazła się w składzie Wydziału Filologicznego, wówczas po raz pierwszy zmieniła się nazwa – na Katedrę Filologii Polskiej i Dydaktyki, w złączonym wydziale nie zostało też w dziekanacie stanowiska prodziekana do spraw studiów polonistycznych. Kierownikiem Katedry pozostała Irena Masojć.
W roku 2011 uczelnia zmieniła swój status i nazwę na Litewski Uniwersytet Edukologiczny.
Na Polonistyce w roku 2011 pomimo kilkunastu chętnych kandydatów podczas rekrutacji na studia po raz pierwszy w dziejach nie została stworzona grupa, ponieważ zaproszeni kandydaci nie podpisali umów, deklarujących gotowość płacenia tak wysokiego czesnego w ciągu czterech lat studiów.
Drastyczny spadek liczby studentów w grupach pociągnął za sobą drastyczne cięcia etatów, gdyż liczba etatów kadry akademickiej w naszym przypadku jest uzależniona nie od ilości prowadzonych zajęć, lecz od liczby studentów. To właśnie w związku ze spadkiem liczby studentów od stycznia 2012 roku Polonistyce zaczęły przysługiwać zaledwie 2 etaty. Zmniejszenie liczby etatów z kolei oznaczało konieczną zmianę statusu placówki. W 2012 roku z Katedry przekształciła się w Centrum Języka Polskiego, Kultury i Dydaktyki – funkcjonujące na prawach katedry, to jest z prawem realizowania swojego programu studiów.
Doceniamy niezmiernie fakt, że w roku 2012, w chwili poważnego zagrożenia dla Polonistyki wileńskiej, ówczesny Ambasador Rzeczypospolitej Polskiej na Litwie Janusz Skolimowski oraz Konsul Generalny Stanisław Kargul wykazali żywe zainteresowanie losem studiów polonistycznych na naszym uniwersytecie. Ambasada poparła naszą prośbę o dofinansowanie tego niezmiernie ważnego dla zachowania polskiego szkolnictwa oraz polskiej tożsamości kulturowej na Litwie kierunku studiów. Za pośrednictwem Ambasady RP w Wilnie (a od 2014 roku – również za pośrednictwem Fundacji "Pomoc Polakom na Wschodzie") są otrzymywane z Polski środki finansowe, które całkowicie pokrywają koszty studiów płatnych dla tych studentów filologii polskiej, którzy nie uzyskali finansowania państwa litewskiego. Dzięki temu szlachetnemu wsparciu udało się już w 2012 roku (i w każdym następnym) podczas rekrutacji stworzyć grupy studentów Polonistyki. Nadal za troskę, nieustanną pomoc i wsparcie jesteśmy wdzięczni obecnemu Ambasadorowi Jego Ekscelencji Jarosławowi Czubińskiemu oraz Konsulowi Generalnemu Stanisławowi Cygnarowskiemu.
Dzięki osobistemu zaangażowaniu pracowników placówki dyplomatycznej RP można było zachować jedyną na Litwie Polonistykę o kierunku pedagogicznym. Swoją drogą staramy się o uzyskanie wsparcia również z innych źródeł. Jedno stałe stypendium (2248 euro rocznie) ufundował od 2012 roku zaprzyjaźniony Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie. W wielu przypadkach nasi studenci, mający lepsze wyniki w nauce, w drodze rotacji na Wydziale uzyskują po jakimś czasie finansowanie państwowe Litwy.

Studia dziś 
Dzisiejsze Centrum Języka Polskiego, Kultury i Dydaktyki, jako jedyne na Litwie, realizuje 4-letnie studia bakalarskie (a do 2014 roku – również magisterskie) z filologii polskiej, podczas których studenci zdobywają podwójną specjalność: bakałarza filologii polskiej oraz pedagogiki, uzyskując kwalifikację zawodową nauczyciela. W roku 2013 nasz program studiów uzyskał uznanie i wysoką ocenę (21 punktów z możliwych 24) międzynarodowej komisji akredytacyjnej.
Studia filologiczne realizują w zasadzie klasyczny model polonistyczny, podstawę stanowią przedmioty literaturoznawcze oraz językoznawcze. Program jest też ciągle unowocześniany, stale uzupełniany o nowe przedmioty, które według nas są ważne we współczesnym kontekście, np. literatura polska na Litwie, polsko-litewskie związki kulturowe i literackie, regionoznawstwo, animacja kultury, retoryka, podstawy przekładu, lingwistyka tekstu czy podstawy pracy naukowo-badawczej.
Podczas studiów studenci niejednokrotnie mają okazję do słuchania wykładów profesorów z innych uniwersytetów, przeważnie z Polski lub z Czech, przybywających do nas z wykładami. Korzystają też z wyjazdów na uczelnie zagraniczne. Tradycyjnie już od bardzo wielu lat trwa przyjaźń z Uniwersytetem Wrocławskim – jeszcze w roku 1969 Dziekan Włodzimierz Czeczot zapoczątkował współpracę Polonistyki wileńskiej i wrocławskiej, która z biegiem lat przekształciła się w kontakty międzyuczelniane. Do dziś grupa polonistów udaje się corocznie do Wrocławia na dwutygodniową praktykę językową, wykłady i rekonesans biblioteczny. Dosyć aktywnie nasi studenci korzystają z wymiany międzynarodowej w ramach programu Erasmus: wyjeżdżają na studia semestralne na uniwersytety w Polsce – w Krakowie, Wrocławiu, Lublinie, Warszawie oraz na Uniwersytet w Ostrawie (na Zaolziu w Czechach).                                  
Od kilku lat program studiów polonistycznych w miarę możliwości wzbogacamy, uzupełniając go z własnej inicjatywy także o szeroko pojęte treści kulturowe, gdyż uważamy, że przyszły nauczyciel polonista, przyszły animator kultury bądź dziennikarz powinien bezpośrednio poznawać dziedzictwo kulturowe Polski, Litwy i pobliskich regionów, powinien też sam próbować układać tematyczne trasy oraz prowadzić wycieczki edukacyjne i literackie. Dlatego obok wykształcenia "programowego" przynajmniej raz w roku planujemy (i realizujemy w miarę możliwości finansowych) razem ze studentami wyjazd na wycieczki śladami kultury polskiej, aby każdy student poznawał kulturę i realia Polski w bezpośrednim kontakcie.
W latach 2008-2015 odbyły się treściwe wycieczki edukacyjne do Polski (na opracowanych przez nas 6 różnych trasach), a także śladami polskiego dziedzictwa kulturowego na Litwie, Ukrainie i Białorusi. Większość tych wypraw udało się zrealizować dzięki wsparciu Polski za pośrednictwem Fundacji "Pomoc Polakom na Wschodzie", niektóre odbyły się przy wsparciu Polskiej Macierzy Szkolnej na Litwie, samorządu rejonu solecznickiego, Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Uczestnicy wycieczek promują później polską kulturę, upowszechniając poznane treści kulturowe podczas praktyk pedagogicznych w polskich szkołach Wileńszczyzny, podczas imprez, które organizują dla młodzieży i społeczności polskiej na Litwie, a także w swojej działalności zawodowej po ukończeniu studiów.
       
"Spadkobiercy"
Obecne Centrum Języka Polskiego, Kultury i Dydaktyki tworzy 8 pracowników – są to doświadczeni wykładowcy, którzy łączą pracę dydaktyczną z badaniami naukowymi: prof. dr hab. Andrzej Baranow, doc. dr Barbara Dwilewicz, doc. dr Halina Turkiewicz, doc. dr Romuald Naruniec, doc. dr Irena Masojć, doc. dr Krystyna Syrnicka, dr Józef Szostakowski oraz niżej podpisana, dr Henryka Sokołowska. Byli studenci mogą też pamiętać zajęcia z innymi wykładowcami młodszego pokolenia, którzy w różnych okresach, choć krótko, pracowali w Katedrze: to dr Jan Sawicki, dr Anna Mikonis, Sabina Giełwanowska i Weronika Kanclerz. Na pewno wielu absolwentów z sympatią wspomina wykłady przyjaznego polonistom dobrotliwego wykładowcę pedagogiki Aleksandra Sokołowskiego.
Każdy z wykładowców współczesnej Polonistyki jest specjalistą w określonej dziedzinie. Stopnie naukowe zdobyli w większości na zaprzyjaźnionych uczelniach polskich (na Uniwersytecie Warszawskim i Uniwersytecie Wrocławskim) oraz na Uniwersytecie Moskiewskim im. Łomonosowa. 
Zakres obowiązków pracowników obejmuje godziny zajęć dydaktycznych oraz pracę naukową. Wykładowcy Centrum oprócz wykładów na studiach polonistycznych prowadzą też lektoraty z języka polskiego na Wydziale Historycznym, a w charakterze zajęć fakultatywnych również studentom innych kierunków, w ten sposób przyczyniając się do popularyzacji kultury polskiej w środowisku litewskim.
Dydaktyka i nauka to tylko część naszego życia zawodowego. Każdy z wykładowców ponadto angażuje się w działalność społeczno-kulturalną, upowszechniającą język, literaturę i kulturę polską nie tylko w ramach uczelni, lecz i poza nią.

Dla społeczności
W każdym środowisku Uniwersytet jako instytucja nie może istnieć sam dla siebie ani sam w sobie. Rodzi się z potrzeby społeczności i istnieje dla niej. Podobnie nasza Polonistyka nie stanowi jednostki hermetycznie zamkniętej. Również istnieje dla szerszej społeczności we wszystkich aspektach działalności, szuka możliwości, by otwierać się na współpracę i służyć środowisku swoim potencjałem intelektualnym. Jest to jeszcze jedna, ważna strona naszego życia. Wychodzimy z założenia, że na naszym istnieniu, naszych działaniach powinna skorzystać cała społeczność.
Zarówno wykładowcy, jak też studenci Polonistyki aktywnie włączają się do polskiego życia społeczno-kulturalnego na Litwie. Od kilku lub nawet kilkunastu lat na uczelni z inicjatywy Centrum Języka Polskiego, Kultury i Dydaktyki odbywają się już tradycyjne wydarzenia kulturalne, edukacyjne i naukowe: Dni Języka Polskiego dla uczniów polskich szkół na Litwie, Konkurs Krasomówczy wraz z poprzedzającymi go warsztatami retoryki i emisji głosu dla chętnych uczestników różnego wieku i różnych zawodów, konferencje naukowe, omawiające w aspekcie filologicznym i społecznym tematykę funkcjonowania Polaków poza granicami kraju, cykliczne i sporadyczne wydawnictwa naukowe, popularyzatorskie i metodyczne.
Bardzo cenimy sobie współpracę ze szkołami. Staramy się stale powielać i urozmaicać nasz wkład w sprawę oświaty polskiej na Litwie. Pracownicy Centrum aktywnie współpracują ze szkołami polskimi na Litwie, sprawują opiekę merytoryczną nad nauczaniem języka polskiego: przygotowują programy i podręczniki języka polskiego, organizują kursy dokształcania nauczycieli, biorą udział w organizowaniu różnych polonistycznych przedsięwzięć szkolnych. Nierzadko są w składzie komisji oceniających w olimpiadach i konkursach takich, jak "Mistrz Ortografii", "Kresy", Festiwal Teatrzyków Szkolnych itp. Centrum jest (przemiennie z Centrum Polonistycznym Uniwersytetu Wileńskiego) organizatorem Olimpiady Języka Polskiego na Litwie. Organizuje warsztaty polonistyczne i konsultacje specjalistyczne uczniom, którzy tego potrzebują.
Gdy z udziałem pracowników Polonistyki powstało przed 5 laty Stowarzyszenie Polonistów na Litwie, dwie osoby od nas weszły w skład Zarządu i rozpoczęła się współpraca, w wyniku której odbyły się u nas liczne warsztaty i szkolenia dla nauczycieli polonistów, Miniolimpiada Języka Polskiego dla klas ósmych, warsztaty pisania dla uczniów klas ósmych oraz wiele innych form dzielenia się doświadczeniem organizacyjnym i intelektualnym.
"...inaczej nie mogę"
Zmierzając ku zakończeniu, chciałabym uogólnić, że wszystkie dzisiejsze działania i całe nasze istnienie jest kontynuacją dzieła rozpoczętego przed 55 laty przez Profesora Włodzimierza Czeczota i jego współpracowników. Jest kontynuacją tej Polonistyki, jaką nasi absolwenci poznali i współtworzyli podczas swoich lat studenckich w różnych okresach. Z wielkim zaangażowaniem i przekonaniem wszyscy dzisiejsi wykładowcy i studenci Polonistyki służą tej samej sprawie. Dążeniem naszym jest pomnażanie szeregów inteligencji humanistycznej, szeregów ludzi wykształconych, kulturalnych, oczytanych, myślących, wyznaczających sobie szczytne cele życiowe i konsekwentnie je realizujących, umiejących swoim przykładem poprowadzić też innych ku światłu wiedzy, kultury i wszelkim uciechom intelektualnym.
W tym sensie można chyba przytoczyć w odniesieniu do nas, w tym malowniczym zakątku ziemi litewskiej, już raz kiedyś w odległej historii wypowiedziane z determinacją słowa: "Tu stoję, inaczej nie mogę".